Лаф-муабет со Димитар и Константин Солаковски: „Сега патот го одиме заедно, учиме заедно, создаваме заедно, го споделуваме искуството, а тоа е целта на уметноста, знаењето да се пренесе генерациски, во креативна естетска форма“

Артизмот како естетика, развиено чувство за убавото, смисла за него е една од најбитните одлики на уметноста, веројатно и најголема, за истата да не ја карактеризираат медиокритетите кои, за жал, наголемо се присутни во неа, поради што веќе извесно време е во криза, меѓу другото. Изјавата на Енди Ворхол во 1963-та дека уметниците кои не се толку добри треба да се прифатат исто како и останатите за луѓето да ја засакаат и нивната просечна работа, нема сомневање дека ги мотивира повеќемината неталентирани (ненадарени), но заљубени во статусот на вистинскиот, прав уметник што, рака на срце, го заслужуваат малцина чии дела се резултат на нивната надареност (талентираност), мајсторство, креативност, генијалност..., поттикнувајќи ги едновремено и естетските чувства на посматрачите.

Битолскиот ликовен уметник - Димитар Солаковски, освен што е и галерист, предава и ликовно во основно училиште и неговиот шеснаесетгодишен син - Константин, ученик во скопското средно уметничко училиште каде што важи за еден од најдобрите, го потврдуваат гореспоменатото за поимањето на правиот, вистински уметник, а нивните дела се доказ за смислата, содржината на истото, нејзиното разбирање, вклучително и тврдењето на критичарот (естетичар) Клајв Бел дека уметничкото дело всушност е најзначајната форма - суштината на артизмот, уметноста, во чија позадина се наоѓа и реалноста од која се изродува делото и личноста на самиот автор и смислата на мрачното, темно место скриено од непосредното разбирање - едно од најкомпликуваните појави во светот. Неизоставно и свеста за него, се разбира.

Впрочем, јазикот на уметничките дела е најверодостоен, највистинит, кој говори за тоа, восприемен од набљудувачите, публиката. Дури и потесното семејство на Жан Пејрисак му ги отстапи авторските права на ателјето Солак (дел од него е и сопругата/мајката Буба, која исто така е уметница) за делото - репродукцијата Бреговите на реката Драгор во општинската зграда во Битола, каде што минатиот месец се откри. Можеби разговорот со обајцата е инспириран од промоција на муралот, донекаде - сепак, причините се повеќе, исто како и темите, својствени за лаф-муабетите и покрај тоа што уметноста е доминантна, секако.  

ММ: Минатомесечното откривање на репродуктивниот диптих во пластичен стил, авторско дело на францускиот сликар Жан Пејрисак, во битолската Општина го привлече вниманието не само на битолчани туку и на пошироката јавност. Изработката ви беше доверена вам, односно на ателјето Солак. Ме интересира, целото семејство учествуваше во неа? И каква е нејзината тежина, колкава е? Одговорноста е сепак голема. Оттука и прашањето - дали репродукцијата (која и да било, каква било) е уметничко дело, т.е важи за такво?

Д. С.: Одредени проекти, заради својата комплексност во смисла на физичка големина, просторност, временски интервал за изведба, транспорт, монтажа, нужно е да бидат реализирани со заеднички труд на повеќе изведувачи, во случајов уметници. Ова не е единствен случај, сме работеле и на други проекти. Ателјето Солак го сочинуваме ние тројцата, а кога има потреба, ни се приклучуваат и други колеги со асистенција, како во случајов со муралот „Бреговите на реката Драгор“ од алманахот со илустрации En Macédoine sous la Montagne bleue („Македонија под Сина Планина“).

За разлика од работата на сопствените дела, каде што одговарате пред сопствените креативни и интелектуални потреби, кај проектите од ваков вид мора, пред сѐ, да излезете во пресрет на очекувањата на оние што ве ангажирале и ви ја довериле изведбата на делата, очекувањата и вредносниот суд на публиката - нормално, во корелација со индивидуалните норми за естетската проценка на оној што ја реализира. Во таа смисла, реализацијата на овој мурал беше комплексна, не од технички, чисто „занаетски“, туку од аспект на одговорност кон фамилијата на уметникот, нивните емоции со кои се обидувате да се поврзете во текот на соработката и комуникацијата, да го трансцедирате времето, погледот на авторот од еден трауматичен период, кој оставил визура во мал формат во гваш врз основа на скици кој ги изработувал на лице место по македонските села и градот, за да ги пренесе човечките страдања и трагедии, но и моќта на постојаното обновување на секојдневниот живот. Проектот се издигна на ниво на меѓународна соработка и нам, како „Ателје Солак“, ни беше многу битен исто така и квалитетот на естетскиот аспект за достојно претставување на Битола и Македонија со своите цивилизациски придобивки. Муралот е историски документ за Македонија од завршните денови на Првата светска војна, како едно од најтрауматичните премрежиња кои ѝ се случиле без нејзина вина, едноставно како географска карта врз која планирано се одвивале глобалните судири, оставајќи зад себе пустош и гробови на војници од сите страни на светот, од кои еден среќник кој преживеал го сликал сочуствително народот во сиот свој колорит и со наслов „Македонија под Сина Планина“.

Сепак, ова е реализација на идеја од мал формат во мурал од речиси 5 м и не претендира да е ликовно остварување туку, би рекол, документирано сведоштво со квалитетна ликовна изведба и естетски момент сместен во соодветен простор за да потсетува и подучува.

ММ: Кога е творечката работа во прашање, на двајцата - во што се разликува (стилски), а што ви е заедничко? Мислам и на техниката на сликањето и на вдахновението (и внатрешната и надворешната инспирација). Филозофијата на уметноста до која се држите, ви се совпаѓа или...? Какви се вашите концепции, сфаќања, убедувања за неа, поединечно?

Д. С.: Постојано сум отворен за корисни влијанија, се обидувам мојот ум да е творечки концентриран, продлабочен во размислувањата... Ме фрустрира ниската резолуција на информациите кои ги добивам и се впуштам во истражувања кои се потребни за моето творештво да ги навести последиците на човечката егзистенција. Предупредувањата тешко ги разбираме. „Стилот“ ми е претежок збор, ограничувачки термин создаден со одреден консензус за да се снаоѓаме во универзалноста на уметноста.

Се трудам Константин да ја има храброста и слободата да ја живее уметноста и со неа, како нешто што е неопходно за да се чуствува достоинствено. Сега патот го одиме заедно, учиме заедно, создаваме заедно, го споделуваме искуството, а тоа е целта на уметноста, знаењето да се пренесе генерациски, во креативна естетска форма.

К. С.: Освен разликата во искуството и во финалниот квалитет на изработката на делото, мислам дека нашите ликовни дела, од кои јас немам многу, со оглед на мојата возраст, се разликуваат и во начинот на кој ги прикажуваат филозофските, аналитичните, уметничките мисли и теми кон кои целиме да бидеме веродостојни. Поради неговото големо познавање на литературата, политиката и историјата, може да смисли многу покреативни, апстрактни начини на прикажување на симболите. Јас, во моите авторски дела, симболите и идеите ги прикажувам поилустративно, посликовито и во рамките на вистинското и лесно разбирливото. Сепак, имаме и доста заеднички работи во делата. И двајцата пробуваме да ја претставиме вистината на сегашноста, минатото и да бараме одговори за иднината. И двајцата црпиме инспирација од великаните во уметноста и филозофијата, а најмногу од историјата, посебно таа на Македонија.

ММ: Визави ликовниот израз, дали боите се одраз на душевниот живот, моменталните чувства, емоции? Вклучително и мотивите. Секогаш поаѓате од визуелноста, перцепцијата за истата од страна на посматрачите, набљудувачите или пак не - поважен ви е инстинктот?

Д. С.: Процесот во кој создавам едно дело е парарелен во однос на ликовните квалитети и приказната, односно мотивот кој ме води. Некогаш во тој процес едно од нив ќе почне да доминира и делото ја губи изразната моќ и цел која сум си ја поставил, но тоа е дел од процесот низ кој постојано минувам. Поаѓам од инспирацијата која е дразба од човечкиот егзистенцијализам изразен преку митските, религиозните и историските архетипови како примери за нашата Сизифова судбина. Сликањето на пределот, колку и да звучи старомодно, антејски ми го враќа романтичарскиот занес кон потребата да се слика постојано и секаде. Всушност, сликањето на пределот е сведоштво на нашиот однос и кон амбиенталните состојби на денешното култивирање на екосистемите, кој би сакал да го развивам во различни концептуални изрази (land art). Оттука и таа наивност повторно некако ми се врзува со делувањето на човечката цивилизација. Мртвата природа станува композиција на симболи кои го коментираат секојдневието и повторно човековото дејствување, иако тој е отсутен, тоа се траги на неговата умешност и глупавост. Овие, за некого навидум тривијални теми, „исконсумирани аспекти на ликовната уметност“, се чинат такви поради големото неразбирање, незнаење, неумеење да се изведат. Она што не го разбираме се обидуваме да го претставиме како непотребно...

К. С.: Во моите дела користам повибрантни, контрастни бои. Најчесто користам ладни бои или темни тонови за позадината, а топли или светли за предниот план, некогаш и обратно, во зависност од каде и како сакам да биде насочено вниманието на гледачите. Тоа, иако може да е потсвесно, не мислам дека е одраз на моите моментални чувства. Додека мотивите, најчесто, на некој начин се визуелна претстава на моите мисли и амбиентот кој го чувствувам. Сѐ уште не сум доволно искусен како уметник, па се држам до поедноставна, но сепак богата визуелна претстава која, ако се потрудат, набљудувачите можат да ја сфатат лесно.

ММ: Можете да го опишете внатрешното чувство кога се наоѓате во четири очи (тет-а-тет) со празното бело платно, хартија...? Патем, се согласувате со латинскиот цитат Mutum est pictúra poéma („Сликата е нема ‘лирична творба во стихови’“)? Всушност, како тоа (внатрешното чувство) се претвора во поема, со придавката „нема“?

Д. С.: Понекогаш имам чуство дека тоа е само рационализирање за празниот постор. Делото е веќе во мојата глава и главниот концепт и контурите се јасни и му ја додаваме вредноста на тој простор, го материјализираме. Материјализацијата е драма за уметникот, постојана психоанализа на она што го правиме, на вредноста, важноста и целта.

К. С.: Кога имам можност да создадам ново дело со оригинална идеја, пробувам да ги тестирам докрај моите размислувања и начинот на кој ги претставувам. На некој начин тоа е како да играм шах со сопствените мисли. Разменуваме идеи и барам контрадикции и контрасти на веќе поставените, никогаш не стигам до еден сопствен задоволителен консензус. Во тој момент се чувствувам како поет, пишувајќи некоја своја драма или поема. Често се вели дека уметниците се првите кои ги поставуваат идеите, а потоа се проследени од писателите и филозофите. Кога создавам некое дело, визуелно кажувам приказна и поента која некогаш е потешко да се изговори. Така со сликата пробувам да кажам нешто што не може да се каже во цел еден цитат.

ММ: А Леонардо да Винчи, пак, рекол: „Сликар што не се сомнева во својата способност (дарба, талент), постигнува малку“. Битна е самодовербата или тежнеењето за перфекцијата го прави него (уметникот) подобар? Сепак, времињата се различни, денес има сешто, а и маркетингот е од особена важност.

Д. С.: Маркетингот е дел од уметноста и тоа, во зависност од авторот, секој различно го споделува. Секогаш има начини и простор по кој може да се движиме во креирањето на идејата за нашето творештво и личност. Битно е во тој однос да се создаваат квалитетни ликовни остварувања. Вредноста на едно дело во ликовна смисла е најдобриот маркетинг под услов да имате и публика која го препознава тоа.

Сѐ уште верувам во ренесансниот тип на човекот, хуманистот, еросот како движечка сила на уметноста, науката како зрак светлина и вербата во возвишените вредности, човек за она што може, а не за она што не може... Исто така ја гледам и неговата несовршеност, отсуството на способноста за расудување на доброто и злото. Оттука и не се плашам и не верувам во утопистичките идеологии - поради таа одреденост, нема никогаш да се остварат.

К. С.: Егото на уметникот може да биде неговиот најголем пријател, но и непријател, како што може да биде и неговата сенка. Убавината на умот на уметникот е дека е комплициран. Лавиринт од мисли и чувства, без конкретен излез. Некогаш е убаво и уметникот да се загуби и измачи во тој лавиринт. Некогаш е убаво и да полуди од тие мисли. Нема гениј без малку лудило. Вистинскиот тест за уметникот е дали ќе најде начин од таа лудост да го извлече тоа што другите не можат да го извлечат и како ќе го претстави тоа. Уметникот со неговите дела ја има можноста да ја симне светлината од ѕвездите и да им ја прикаже на луѓето. Затоа и му треба добар маркетинг, посебно во денешно време. Преку добар маркетинг се издвоиле уметници како Пикасо, Ворхол и Дали. Не ја имам откриено уметноста на добриот маркетинг, но се трудам. Посебно сакам да ги извлечам искуството и умешноста од мајка ми која многу погенијално ги разбира тие работи.

ММ: Според вас, која е целта на ликовната уметност? Мислам на сегашнинава. И какво е Вашето мислење за влијанието на социјалните мрежи во нејзиното и промовирањето на артизмот генерално? Ги користите? За какви цели? Каде всушност е неговото, местото на високата уметност - во галериите, ателјеата.., природно? 

Д. С.: Имам чуство дека уметноста е во сериозна криза и под постојан притисок од состојбите со општеството и оттука, нејзината цел веќе е недефинирана. Ова не е само  песимистичка констатација туку прифаќање на нешто што таа самата го најавуваше, секако, многу пред да започнат сите други процеси. Зборувам за општ впечаток, иако во секој агол постојат автори кои сѐ уште го крепат нејзиниот свод. Социјалните мрежи го продолжија процесот кој се нарекуваше демократизација на уметноста, ја направија достапна, отворена, но и ја релативизираа нејзината улога. Како и вистината и квалитетот,  таа е изгубена во мноштвото банални информации. Постои страв од Шпенглеровото предупредување дека ќе дојде време кога цивилизацијата ќе го достигне зенитот, а културата ќе падне на најниско ниво.

К. С.: Целта на ликовната уметност, како и на секоја друга, е да ја прикаже вистината и да го издржи притисокот на времето. Таа не треба да се базира на трендовите и обичните размислувања на толпата. Така ги издвојуваме мајсторите од аматерите. Во однос на социјалните мрежи, мислам дека доколку се добро искористени, можат да бидат силно оружје на уметникот во кариерата. Јас во моментов главно користам Инстаграм за промовирање на мојата работа бидејќи го гледам како најлесен начин за дете на моја возраст да расте во својата кариера и би ги охрабрил и другите мои врсници да си ги промовираат талентите на тој начин. Сепак, мислам дека вистинската уметност треба и има право да ги зазема просториите на разните галерии и музеи преку кои на набљудувачите ќе им биде прикажана со својот највисок квалитет.

ММ: Димитар, кога се работи за односот со Вашиот син, кој е сепак 16-годишник и покрај дарбата (во смисла и на уметничкиот позив и на татковството), на што го учите, на кои вредности (во врска и со ликовната уметност и со животот воопшто), заедно со сопругата која исто така е уметница - Љубица Мешкова Солак, позната и како Буба Солак? Живееме во време на привид кој во голема мера е лажен. Оттука и прашањето за ликовната уметност - дали е своевидна илузија?

Д. С.:Со Буба се обидуваме да го воспитаме во дух кој ќе му помогне да се справува со сите предизвици кои ги носи животот, вредности кои мислиме дека ќе ги издржат налетите на времето кое постојано се менува. Темелно да ѝ пристапува на работата, да се држи до квалитетот на мислата и ликовниот израз. Секако, тој е сѐ уште дете и го очекуваат сериозни предизвици, но и да му се радува на животот. Да се живее со уметноста и од уметноста навистина е тешко, но мора да се биде креативен во изнаоѓањето начин како тоа умешно да се издржи, истрае, да се остане свој и да се бори за својот израз и став. Да е отворен кон светот, да е опкружен со луѓе со позитивна мисла, мудрост и вредности, нешта кои ќе му овозможат да се развива во квалитетен човек, а ние сме тука да го поддржуваме во секоја негова одлука. Досега ни се потврдило дека влогот во него од најмала возраст (образование, обуки, спорт, посета на изложби, музеи, глума, патувања, концерти, дружења) резултирало со квалитетен и правилен развој на неговата личност. Во комуникацијата градиме однос на отвореност за која било тема, проблем и потреба, повеќе другарски, а и колегијален, отколку само како семејни релации.

ММ: Константин... Родителскиот совет е бесценет, како и привилегијата да се биде во иста бранша. Кога е сликарството во прашање, кој е најдобриот совет, укажување што секогаш го имаш предвид? Но и за животот воопшто.

К. С.: Најдобриот совет кој го имам добиено од моите родители во однос на уметноста и животот е дека никогаш не треба да се водам по паметот на другите, дека треба да бидам свој и да си го градам сопствениот став и поглед кон светот. Тоа веќе почнав почесто да го практикувам во моите средношколски години. Особено се трудам што помалку да бидам вознемирен од секојдневните проблеми и однесувањето на луѓето, туку да пробам да се посветам на поважните работи, особено на моето учење и кариерата.

ММ: Учиш во средното уметничко училиште „Лазар Личеновски“ во Скопје, а твојот интерес е во насока и на археологијата, филмот, доста читаш. Идејата, желбата за школувањето да го продолжиш во Италија е резултат на Твоето фасцинирање од ренесансата и нејзините претставници - класиците? Дали тоа значи дека себеси во блиска иднина се гледаш во Фиренца (Тоскана)? Неминовно е прашањето и за тамошните современици... 

К. С.: Секако дека во процесот на моето образование се гледам надвор од Македонија, некаде каде што ќе имам поголем натпревар и каде што ќе бидам поотворен кон светот. Би било одлично ако местото каде што ќе ги продолжам моите учења е Италија. Нејзината историја, култура и сличности со Македонија ме фасцинираат и би бил почестен ако ми се дозволи во таква средина да се образувам и натпреварувам. Среќен сум дека и многу од моите соученици во уметничко ја изразуваат истата желба.

ММ: И двајцата се интересирате за минатото, историјата. Ги анализирате и тековните настани, случувања не само ваму туку и во светот. Често и патувате. До каде се плановите за посета на Авганистан, Иран (Персија)...? Ориентот конкретно, со што ве опчинува? Неговите мотиви се присутни во вашите дела?

Д. С.: Мислам дека интересот за минатото и историјата е неопходен за да се разберат состојбите денеска и да може да се стави во контекст на нашето егзистирање како  уметници. Интелигентен однос кон светското историско и културно наследство, а посебно кон македонската историја, култура и традиција, која е еден феномен на човековото историско патување. Потребата од патување е потрага по знаење, прелистување на страниците на историјата, за дострелите и падовите на цивилизациите. Создаваме спомени, откривајќи ги културните слоеви, археолошките локалитети, мирисот на храната, луѓето и музиката. Анадолија, Египет, Медитеранот, Месопотамија, Персија, освен што испирираат со нивната уметност, вибрираат со својствена динамика во современ контекст, силна трансформација на човечката креативна енергија. На некое од тие места, при некоја средба, интезитет на светлина, ветре, ќе ви оживее битката пред вашите очи, визијата за градот, метежот на толпата, испреплетувањето на митската димензија со автобусите полни со туристи и селфито со камилата... Стоите на ѕидот од кој Дедал и Икар ги рашириле крилата и станале испирација за Леонардо да Винчи... еве ви слика...

К. С.: Една од најголемите инспирации во мојот живот е животот и достигнувањата на Александар Македонски. Секогаш кога читам за него, добивам еуфорично чувство кое ме враќа во богатото античко минато. Моите родители веќе ми овозможија да одам по дел од Александровите чекори до Халикарнас (Бодрум), а сигурен сум дека ќе имам шанса со нив да ги посетам далечните пространства на Иран и Авганистан. Иако далечни, јас сепак чуствувам длабока врска помеѓу нашиот и нивниот народ и историја.

ММ: Меѓу другото го следите и Џордан Питерсон. 12-те правила на животот ги применувате, ги спроведувате во дело? Канадскиот психолог, инаку професор по клиничка психологија, во еден период го снема, одеднаш. Се говореше за некакваси депресивна состојба - што, пак, се косеше со неговите принципи. Како и да било, за кое правило (негово) можете да кажете дека е и ваше, водечко низ животот?   

Д. С.: Моите дела се групирани во циклуси кои ги нареков „Митолошки слики“ преку кои се обидувам да ги интерпретирам историските и современите аспекти на нашето егзистирање, поврзувајќи ги со митската одреденост на човековата психологија, траума и природа, силите кои ги движат настаните низ просторот и времето. Секако, тоа не е ништо ново, тоа е универзална уметничка метафора уште од појавата на уметноста, но мене ме интересира како денеска функционира тоа. Читајќи текст од Александар Русјаков пред неколку години, го сретнав и името на Џордан Питерсон, ме заинтересира и ме фасцинираше со своите предавања. Начинот на кој ги презентира, на пример (Maps of Meaning) во моментите кога кај нас се одвиваа процесите за кои мислевме дека само нам, како несреќници, ни се случуваат и колективно и индивидуално, вклучувајќи ја и потребата да продолжам со поврзувањето на митовите низ ликовна трансформација, да регистрирам сведоштва за плиткоста на разбирањето на процесите кои постојано ни се повторуваат историски, тие предавања ми дадоа потврда за свежината и точно дефинирана  визија во моите дела, следејќи ја митската одреденост на причинско-последичната закономерност на нашите постапки. Тој ги анализира и деконструира митските теми и религијата како поука и предупредување за човечката цивилизација која не еднаш туку постојано ја предизвикува својата егзистенција и на која очигледно дека ѝ е потребна колективна психолошка поддршка и насока.

К. С.: Иако сѐ уште не сум ја имал можноста да ја прочитам „12 правила на животот“, имам гледано многу од предавањата на Џордан Питерсон. Во нив опширно ги образложува концептите на својата книга и дава добра мапа на неговите мисли. Од нив, во мојот живот, најмногу го застапувам неговото 7-мо правило: „Следете го она што е значајно, а не она што е целисходно“. Тоа го кажува и Данте Алигиери со кој подобро се запознав во минативе месеци. Лесно е човекот да се загуби, да се заглави во секојдневните проблеми и искушенија и да заборави да се посвети на главниот пат кон совршеноста и прочистувањето. Тоа би сакал почесто да го прикажувам и во моите дела.

ММ: Димитар, освен што сте и галерист, предавате и ликовно во основно училиште. Какво е Вашето мислење за неговото присуство, застапено е доволно или..? Во развиените земји на пример, заедно со музичкото, е примарно како предмет. Би смениле нешто во тој правец?  

Д. С.: Секако дека не е застапено доволно, тоа е минимизирано и маргинализирано. Експерименталните реформи преку кои се намалува бројот на часови по ликовно образование веќе се рефлектира на квалитетот на културата и образованието, односот кон уметноста, но и во секојдневието, нешто што ретко се согледува како причинско-последичен однос. Се отфрла значењето кое го има во развојот на детската моторика, психологија и умствени достигнувања за кои само декларативно се зборува. Општествата од различни побуди, честопати неразумни, си дозволуваат слични експерименти и тоа, за жал, им се враќа поразително на цивилизациско, хуманистичко и културолошко ниво. Некои мислат дека тоа може да се надокнадува со различни пристапи, но според мене тоа е неповратен процес. Уметноста е еден од столбовите на цивилизацијата. Третманот на уметноста како споредна и несуштинска, нешто со што ќе се занимавате на ниво на хоби всушност зборува за самото ниво на свест во општеството. Раскин рекол: „Големите народи ги запишуваат своите автобиографии во три ракописи - книга на нивните дела, книга на нивните зборови и книга на нивната уметност. Ниту една од овие книги не може да се разбере освен ако не ги прочитате другите две, но од трите единствено сигурно доверлива е последната“.

ММ: На самиот крај, без оглед на целта на ликовната уметност, која ја споменавме, какво значење има слободата на изразување за Вас, лично? Таа отсекогаш била коректив на демократијата, владеењето... Без пардон, без (само)цензура... Свесното ограничување на сопствената слобода на творештвото е присутно тука во Македонија? Вашето размислување...

Д. С.: И покрај устите полни со слобода на изразување и демократија, мислам дека поразително е чуството дека во 21 век се соочуваме не со обиди за цензура туку со вистинска цензура. Наметнување на еден идеолошки концепт како единствен избор и негово фаворизирање е цензура, притворање на уметници за објавен став, определба, општествена улога е цензура, цензура на филмското творештво. Менување на национални одредници на институции од културата е цензура, менување на историско-културолошки наративи и промоција на перење мозок е цензура, сугерирање на создавање дела со „весела“ содржина од државни службеници е цензура, политичката коректност е цензура...

Интервенции во колективната меморија и историскиот развој на една кулура и традиција по принципот како да сме во супермаркет... Промена на име е цензура... Сето тоа влијае на уметничкото творештво, поттикнува самоцензура, дел од авторите се повлекуваат, се соочуваат со фактот дека нивното творештво ќе биде компромитирано со идиотски административни појаснувања, страв дека вашето творештво ќе биде вулгаризирано со неприфатлива идентитетско-културолошка одредница...

Ова  е реалноста и впечатокот... Како уметници ни останува индивидуалната борба преку нашето творештво, мисла, делување. Можеби всушност тоа е вечна борба...

Игор Ландсберг

Фотографии: приватна архива на Димитар и Константин Солаковски