Тајната на последната Штафета на младоста: По неа многумина го почувствуваа крвавиот распад на Југославија

Само оние кои не сакаа да видат немаа поим што следува, а се започна со штафета во форма на фалус и копија на нацистички постер.

Многумина сметаат дека прославата на Денот на младоста го навести распадот на Југославија, а последното носење на палката од Триглав во Вардар беше проследено со неверојатни ситуации.

Од далечина од четврт век, многумина наоѓаат симболика во одредени настани што му претходеа на распадот на Сојузна Федеративна Република Југославија.

Земјата чиј 'рбет почиваше на култот на Јосип Броз не живееше долго „здраво“ по смртта на југословенскиот лидер, кој беше и пофален и оспоруван.

Секој 25-ти мај се сеќаваме на слетувањето, штафетата и Денот на младоста, но се сеќаваме и на неговиот неславен крај, кој како да го трасираше патот и го напиша сценариото за „разводот“ на YU бракот. Иако Тито почина во 1980 година, Штафетата на младоста продолжи да поминува од рака на рака на милиони млади луѓе од Триглав до Гевгелија, само под друго име „И по Тито - Тито“, со заклетвата на Југословените да истраат на неговиот пат, пишува Мондо.

Скандалите што ги придружуваа подготовките за Денот на младите во 1987 година и, како што се испостави, последната Младинска штафета, и денес се раскажуваат со неверување.

Се започна со штафета во форма на фалус и копија на нацистички постер...

Имено, кога дизајнерското студио Нови Колективизам од Љубљана се пријави на тогашниот сојузен конкурс за идејно решение на штафетата и плакат за Денот на младите и - победи.

Нивниот постер беше копија на нацистичкиот плакат на Германецот Ричард Клајн, на кој Аријанец држи знаме со свастика. Го замениле со пентаграм, а на знамето со југословенската тробојка ги отстраниле преостанатите симболи на Третиот Рајх, а германскиот орел бил заменет со гулаб.

Според еден од уметниците, Роман Уранјек, нивниот плакат им се допаднал на генералите и другите претставници на тогашниот еднопартиски режим.

„Нашиот постер за Денот на младите е автентична ретро-авангарда. Тоа е цитат, но нашите цитати никогаш не се во нивната чиста форма. Ние би ја поврзале нацистичката уметност, на пример, со руската авангарда или со социјалистичкиот реализам - во секој случај, со нешто што е сосема различно во пристапот, во плакатот за Денот на младоста, Ричард Клајн го поврзавме со елементи од Триглав до Плечник, сето тоа го искомбиниравме во согласност со нашиот јазик на изразување, а тоа предизвика параноична реакција на тоталитарна култура“, рече Урањек и додаде:

„Добро се сеќавам дека еден генерал рече дека му е мило што на плакатот има мускулест млад човек, а не некоја апстракција. Навистина им се допадна и се поистоветуваа со него. Но, кога беше откриена референцата, се појавија проблеми“.

А проблемите започнаа на крајот на февруари 1987 година, кога читателот на белградска Политика, инженерот Никола Грујиќ, испрати писмо до весникот предупредувајќи на сличноста меѓу нацистичката работа на Клајн и плакатите на новиот колективизам.

Од друга страна, палката била изработена во форма на купе, со осум прстени, кои ги симболизирале републиките и провинциите. Требаше да стои на држач во кој имаше видео касета со порака, држачот требаше да лежи на четири нозе, а целата композиција да стои на штанд во форма на СФРЈ.

Не само што беше многу незгодно за носење, туку поради тие четири нозе, многумина ги потсети на хоцик. За што е неверојатно како авторите не завршиле во затвор.

Времето истекуваше, а скандалот стануваше се поголем и поголем. Сепак, немаше друг избор освен тоа да се направи одново. Повторно беше ангажирано словенечкото студио, но овој пат Маркетинг работа. Интересно е и тоа што никој од дизајнерскиот тим не одговараше за провокативниот плакат, а познатиот читател на „Политика“ Никола Грујиќ никогаш повеќе не проговори јавно.

Новиот плакат со петкрака и зелен лист беше под голема лупа на јавноста, па и на него беше забележана провокација. Забелешките беа различни: дека пентакулата е премногу на страна, дека е помала од листот, дека бојата на листот наликува на зелената боја на домашната одбрана, дека листот е намерно свртен надолу, дека наликува на плакатот. „Словенија, моја земја“...

Да не зборуваме ни за штафетата на Владимир Пездирац!

Беше од пластика, што беше преседан, бидејќи претходните беа главно од благородни материјали. Уметниците залудно се обидуваа да објаснат дека пластиката го симболизира футуризмот. Само „на ножот“ имаше осум црвени точки на врвот на палката. Некои го протолкуваа како закана дека ќе тече крв во југословенските републики и покраини, други коментираа дека пластичната палка со црвени „капки“ личи на обична епрувета.

Можеби најблиску до вистината беа оние кои го споредија релето со играчка бидејќи во него беше вградена диода што емитува светлина и спорните точки светкаа.

Се одигра последното коло Козарац

Последен носител на палката беше Раимонда Брошај, ученичка во петто одделение во ОУ „Вук Караџиќ“ од Гњилан. Раимонда му ја предаде диригентската палка на претседателот на Претседателството на Федералната социјалистичка младина на Југославија, Хашим Реџепи, а пред тоа рече: „На начин на Тито, можеме да направиме сè заедно“.

Се одигра последното коло Козарац. Штафетата пристигна на рок концертот во салата Пионир, поздравена со громогласен аплауз и музика од групите Леб и сол, Џакарта, Зана, Валентино...

Целиот случај фрли голема сенка, не толку поради „нацистичкиот“ плакат, туку поради реакцијата која со својата ригидност го уништи целиот кредибилитет на Денот на младоста.

Следната година, во 1988 година, штафетата беше укината. Потоа се одржа уште еден митинг на стадионот на ЈНА, а една година подоцна СКОЈ како организатор целосно го затвори овој традиционален настан.

Но, времето истекуваше и тензиите беа толку високи што полека сè почна да го губи своето значење. Штафетата тргна од Триглав откако десет планинари едвај ја развирија националната тробојка на 21 март поради лошото време.

Еден неславен почеток не можеше да има подобар крај. Врвот на настанот, слетувањето на стадионот на ЈНА во Белград беше наречено „Вклучи светло“ и го изведоа 5.500 учесници. Проблеми имаше и со сценариото бидејќи, меѓу другото, песната „Стари оркестар“ на Ѓорѓе Балашевиќ беше поврзана со прозивка на сметка на колективното претседателство на СФРЈ.

А потоа нешто на што ретко кој обрнал внимание. Телевизиските коментатори како да се огласија на некоја задача, т.е. предупредија што ја чека СФРЈ. Коментирајќи го настапот, еден од нив рече:

„Во својот амбиент, програмата што ја гледате е уметничка, но во нејзината порака е политичка. Секој може да има свој круг, но не смееме да го напуштиме кругот што не зближува.“

Вистинска политичка порака, а ќе испадне најкраткиот, но и најточниот опис на она што се случи неколку години подоцна, кога секој сакаше свој „круг“ но без заедничкиот што се играше во Титова Југославија.