Гордоста на Македонија: Рисот- останати се само 50 зрели единки, се борат жестоко за негов опстанок

Најголемата мачка на Балканот, според Црвената листа на IUCN, е екстремно загрозено животно. За да го зачуваме, мора прво да го запознаеме, па во текстот што следи, прочитајте сe‘ што треба да знаете за Македонскиот рис.

(Lynx lynx ssp. Balcanicus), подвид на евроазискиот рис, е предмет на проучување од првата половина на минатиот век. Во 1941 година, бугарскиот зоолог Иван Бурес го опиша во неговата статија „Рисот во Македонија“, нагласувајќи дека рисот од оваа област треба да има посебен статус на подвидови.

Иако не опишува детално како се разликува од другите подвидови, сепак сугерира дека според структурата на черепот, балканскиот рис значително се разликува од другите популации на евроазискиот рис. Оваа публикација, стара повеќе од половина век, веќе јасно наведува дека балканскиот рис повеќе не може да се најде во Бугарија.

По речиси четириесет години, српскиот мамолог Ѓорѓе Мириќ дава детален опис на морфолошките карактеристики на овој рис. Тој го измери черепот и екстремитетите на неколку музејски примероци, со што ги постави темелите за прогласување на балканскиот рис за посебен подвид (Мириќ, 1978). Исто така, му дава ново име на овој подвид - Lynx lynx martinoi. Меѓутоа, според Меѓународната класификација на видовите животни, првото име дадено на статус на подвид е валидно и се користи и денес за да се опише оваа популација.

Црвената листа на IUCN, која ја проценува моменталната состојба и ризикот од исчезнување на видовите, на рисот му дава статус на екстремно загрозен вид. Овој статус им се дава само на животните и растенијата во кои е проценет екстремно висок ризик од истребување поради сегашниот број, дистрибуција и дејството на заканувачки фактори.

Во поново време, генетичарите ги потврдија наодите на научниците од минатиот век и потврдија дека Македонскиот рис е навистина посебен и доволно различен во генетскиот материјал од неговите европски братучеди (Breitenmoser-Würsten & Obexer-Ruff, 2003; Gugolz et al. , 2008 година).

Каде живее?

Овој рис е подвид на евроазискиот рис, најголемата мачка на Балканот. Според Црвената листа на загрозени видови на IUCN, балканскиот рис е екстремно загрозено животно, бидејќи во дивината има помалку од 50 зрели лица.

Во Македонија, застапен е во западниот дел: јужните падини на Шара, Бистра, Кораб, Дешат, Стогово, Караорман, Илинско-Плакенска планина, Јабланица, Јакупица, Галичица (фотографиран во 2020 година, првпат по неколку децении) и во областа Јасен (Караџица и Сува Гора) и веројатно Пелистер (последната слика на рисот таму е од 2013 година). Упориштето на рис е Националниот парк Маврово и неговата непосредна околина - присуството и размножувањето на поединци е потврдено таму. Исто така е присутен и на планината Проклетие на Косово. Има многу малку поединци во Албанија, на планината Мунела, во националниот парк Шебеник-Јабланица, како и во планините во близина на градот Елбасан.

Како живее балканскиот рис?

Рисот е осамено и територијално животно. Активен е ноќе, и претежно лови елени, дивокози и зајаци. Најновото истражување за алтернативниот плен на рисот, анализа на неговиот измет, исто така, покажува податоци за други видови плен: диви свињи, кучиња, лисици, верверички, глувци, стаорци, долу и лилјаци (Иванов и сор., 2018).

Тие се парат од февруари до април, женката е бремена седумдесет дена, по што раѓа едно до три слепи и беспомошни младенчиња. По 6 месеци, младите веќе не цицаат и почнуваат да јадат цврста храна. По 10 месеци, тие стануваат целосно независни, и тие се целосно зрели по 2 години. Жвотниот век на балканскиот рис во природа е 12-14 години.

"Како голем месојад, овој рис е предатор на врвот на синџирот на исхрана, чија улога е да одржува стабилна популација на копитари (најчесто елени) и да спречи нивна пренаселеност. Неговата важност е огромна за правилно и целосно функционирање на екосистеми и затоа рисот служи како бајрактар- водечки видови), што помага да се заштитат и зачуваат цели области “, рече Андреј Гонев, член на тимот на рисови при Македонското еколошко друштво.

Фолклор

Рисот често е присутен во фолклорот на овој регион. Запишано е пред Втората светска војна, според записите собрани од Ѓорѓе Мириќ во неговата монографија (Мириќ, 1981). Се споменува во епските песни за Крали Марко, а бројни верувања се поврзани со него. Се верува дека рисот има натприродни моќи - дека канџите и крзното носат среќа, а жените носеа канџи на појасот како амајлија за да ги заштитат своите деца од смрт. Во околината на Шар Планина, се верувало дека забите на рисот ги штитат децата од зли духови, а во околината на Маврово, тие верувале дека канџите и туфите на ушите носат среќа (Јовановиќ, 1958). Крзно се смета за симбол на моќ и престиж, носено од влијателни луѓе во средниот век.

"Среќни сме што редок и мистериозен рис, од речиси митско суштество, стана гордост на нашите шуми со текот на годините. Луѓето стануваат се посвесни за овој ѕвер, но и за опасностите што му се закануваат. Ние се бориме напорно за неговиот опстанок ", рече Александар Павлов, член. тим рисови во Македонското еколошко друштво.

Постојат многу суеверија, дури и до денес, во врска со перцепцијата на рисот, вклучително и верувањето дека рисот цица крв. Тој ја доби оваа репутација веројатно поради неговата мистериозна природа и начинот на кој убива - гризејќи го вратот на својот плен. Исто така, поради малата густина на население, големата територија што ја покрива и непристапните терени каде што обично се движи, ретко се гледа, што го отежнува акумулирањето знаења и искуства за овој подвид (Lescureux et al., 2011).

Заштитни активности

Македонското еколошко друштво (МЕД), членка на IUCN, спроведува програма за обновување на Македонскиот рис од 2006 година. Во 2010 година започна истражувањето на терен и фаќањето на рисот за обележување со ГПС  околу вратот. Рисот се истражува со помош на стапици за камери и кафези за привремено снимање. Досега МОН фати и обележа вкупно 12 рисови (Марко, Ристе, Мартин, Деки, Маја, Бистри, Филипче, Нарсиса, Лиса, Атиџе, Нони и Нела), а се следат и 3 сигнали преку околкувратникот. Проектот вклучува едукативни активности во основните училишта, како и соработка со волонтери, ловци и ентузијасти, преку воспоставена мрежа за мониторинг на рисови. Постои тесна соработка со Националниот парк Маврово, областа Јасен и петте ловишта во западна северна Македонија, каде што се спроведуваат теренски истражувања за рисот.

Од самиот почеток на проектот, фокусот е ставен на проширување на мрежата на заштитени подрачја во кои живее рисот. Исто така, се работи на зајакнување на националното законодавство поврзано со големите цицачи, како и за спроведување закони поврзани со ловот и заштитата на природата. Во последниве години, се следи најважниот плен на рисот: срна, дивокоза и зајак. Во Албанија, како и во Косово, активностите се поврзани со следење на рисот, едукација на руралното население, промоција на постојните заштитени подрачја и прогласување нови области важни за заштита на рисот.

„Зачувувањето на големиот месојад е долга (животна) задача која бара напорна работа, посветен тим и соработка“, заклучува Диме Меловски, раководител на Програмата за опоравување на рисот при Македонското еколошко друштво.

Фото: Македонско еколошко друштво,  PROFIMEDIA/SHUTTERSTOCK