„Не врнеше, ни паѓаа луѓе и куфери“: Што доведе до катастрофален судир на двата авиони над Хрватска

На десеттиот ден од септември 1976 година, на небото над Врбовец се појави блескава топка, проследена со заглушувачки звук како гром. Нешто пред пладне, авион на Бритиш ервејс на пат кон Истанбул се судри на 10.000 метри во воздух со авион на Инекс-Адриа Авиопромет на пат од Сплит кон Келн и Бон.

Тоа беше пат до смртта за 176 луѓе, главно германски државјани, главно туристи кои се враќаа од хрватското крајбрежје. И денес тоа е најголемата авионска несреќа што се случила во Хрватска и, според Вечерњи лист, во тоа време една од четирите најтешки несреќи што се случиле во светот во последните 20 години. Во знак на жалост, поранешна Југославија на 12 септември ги спушти знамињата на половина копје.

Во потрагата по настраданите биле ангажирани 1.200 полицајци, а на лице место пристигнале медицински персонал, пожарникари и локални жители кои во следните три дена трагале по најмал знак на живот, но немало спас за патниците. Делови од авионот, опрема, багаж и човечки тела биле расфрлани на површина од 10 километри, а спасувачката мисија била отежната од мочуриштата, шумите и густата вегетација.

„Седевме во куќата и се подготвувавме на нива. Одеднаш нешто почна да татне и истрчавме да видиме дали можеби почна да грми. Кога тоа... на небото над нас, јасно како што те гледам сега, авион удирајќи се врти, паѓа и се распаѓа. Се исплашивме и веднаш влетавме во куќата. Набрзо почна да паѓа врз нас, на покривот и во дворот. Како дожд ... удираше на сите страни а не знаевме што е, се смиривме, излеговме... Не врнеше, ни паѓаа луѓе, торби, седишта од авионот“, изјави Марица Брлечиќ за Вечерњи лист.

Голема експлозија и пламен

„Слушнавме громови и побрзавме на ливадата да земеме сено кога тело на девојче падна неколку метри пред мене. Зад неа паднаа куфери, а еден човек малку подалеку“, изјави тогаш жителот Љуба Панкретиќ за „Вечерњи лист“.

„Луѓето работеа на нива, го собираа сеното, копаа компири кога еден од авионите се урна во Дворишче. Беше голема експлозија и пламен. Први пристигнаа пожарникарите од Раковец, а потоа и оние од Врбовец и Пресека. Сето тоа го виде и пилот кој со авион леташе во близина и пријавил се. На местото на несреќата пристигна хеликоптер. Веќе имаше полиција, војска и пожарникари. Остатоците беа расфрлени на 200 метри. Полицијата беше таму повеќе од една недела. Сите тогаш ги бараа мртвите и ги ставаа во вреќи, а потоа ги однесоа“, опишува Драго Гашпариќ во чија куќа се урна авионот.

„Собори многу дрвја, но во експлозијата и пожарот, за среќа, не ја запали шумата. Само спасувачките служби можеа да стигнат до остатоците, а војската ја опколи целата област. Остатоците од авионот „Инекс“ лежеа расфрлани наоколу со години“, рече Гашпариќ.

Редакцијата на Вечерњи лист тогаш шест дена по ред известуваше за несреќата, а оваа тема поради важноста, но и размерите на катастрофата секојдневно се објавуваше на насловната страница на весникот. Во моментот кога инфографиката сè уште не беше позната, на читателите им беа претставени скици од несреќата, на кои е опишана насоката на движење на авионот, како и моментот на судирот. Новинари од речиси сите делови на Европа пристигнаа во малиот Врбовец во потрага по сведоци на несреќата. Во општинскиот центар се собраа стотина репортери од Велика Британија, потоа СР Германија и Турција. Пристигнаа новинари од Австрија и Италија, како и голем број новинари од југословенските весници. Меѓу првите што пристигнаа беа англиската телевизија Би-Би-Си, новинари од Дејли Телеграф, Сандеј Мирор, Лондон Тајмс и Дејли Меил, Ројтерс, Радио Виена и многу други. Репортерката, а подоцна и долгогодишната главна уредничка на Вечерњи лист, Ружица Зиглер, известуваше од местото на несреќата.

„Трчав низ полето со пченка додека на штипките висеа остатоците од авионот и делови од телото, за да земам изјави. Никогаш нема да ја заборавам најстрашната сцена. Машко тело пливаше во потокот. Кога се приближив, сфатив дека тоа е труп без глава. Два месеци потоа не можев да јадам месо“, се присети Зиглер, која уредникот ја испрати на терен, велејќи: „Ако го направиш ова, можеш да станеш новинар“.

Во Германија, одлуката на аеродромот во Келн да ги извести роднините и семејствата на патниците само четири часа по несреќата, кога сите се онесвестија од шок, предизвика вистинска бура од критики. Од управата на аеродромот се правдаа дека не можеле порано да ја соопштат непроверената вест на агенциите. Зашто, имаше навистина непроверени информации.

„Некои сведоци, потресени од настанот, дадоа изјави за кои подоцна се утврди дека се неточни. Некои тврдеа дека едно дете ја преживеало катастрофата, а тоа го објави целиот печат. Сепак, како што рекоа лекарите од Здравствениот дом во Врбовец кои дошле  на местото на несреќата по десет минути, тоа не е точно. Експертите тврдат дека поради декомпресија предизвикана од авионската несреќа и навлегувањето воздух, луѓето гинеле веднаш, на голема височина“, пишува Вечерњи лист два дена по несреќата. Загреб, а редакцијата на ова му посвети уште неколку продолженија. 

Виновник за несреќата е Контролата на летање во Загреб. Големиот сообраќај на небото, застарената технологија и хроничниот недостиг на квалификувани луѓе доведоа до трагедијата за која прво беше обвинета група од осум лица. Според истрагата, воздушната контрола му рекла предоцна на еден од авионите да не се подигнува. Доколку информациите за контрола на летот стигнале до авионот неколку секунди порано, несреќата веројатно би била избегната.

Покрај првообвинетиот Градимир Тасиќ, во обвинението се најдоа и шефот на Центарот Анте Делиќ, неговиот заменик Милан Муњас, шефицата на смената Јулија Дајчиќ, контролорите Младен Хохбергер, Ненад Тепеш, Бојан Ерјавец, Градимир Пелин. На судењето, кое на големо беше покриено во медиумите, Тасиќ го бранеа познатиот белградски адвокат Тома Фила, Делиќ Силвија Деген, Ерјавец Жељко Олујиќ и денес познати адвокати. Но, Градимир Тасиќ, 28-годишен контролер на летот од Ниш, беше единствениот кој беше прогласен за виновен и осуден на седум години затвор. Меѓутоа, казната набрзо му била намалена благодарение на бунтот на неговите колеги. Имено, тој три дена по ред работел дванаесетчасовна смена.

Заморот не беше причината

Според деталната реконструкција на новинарот на „Вечерњи лист“, Зоран Витас од март 2019 година - што исто така сведочи за интересот за оваа несреќа и децении подоцна - една околност е особено тажна за Тасиќ. Тоа беше неговата последна смена во Центар, претходната вечер веќе се збогуваше со колегите. Беше весело, контролорот малку се скарал со сопругата која дошла од Белград да му помогне да се врати.

На 10 септември 1976 година не се очекуваше гужва. Пресудата на Окружниот суд покажува и дека вештаците ќе утврдат дека неговиот замор не можел да биде причина за грешката што би довело до судир на два авиони. И покрај тоа што се поздравил со колегите, тој си легнал во пристојно време, во 21.30 часот, станал во шест наутро, пристигнал на време на работа и почнал да работи во седум. Се чувствувал целосно одморен и способен да ја преземе функцијата. Од наодот на вештачењето и сведочењето е утврдено дека немал замор. Тогаш контролорот можел да има задача да контролира 20 авиони, во случајот на Тасиќ тој број во еден момент паднал на пет-шест. Интересно од биографијата на Тасиќ е дека два пати бил дисциплиниран - еднаш поради ситуација многу слична на кобниот ден.

Градимир Тасиќ по три и пол години излегол од затвор, по што се вработил во Белград во техничката служба. Починал млад, наводно од тешка болест. Сè уште не се заборавени жртвите од авионската несреќа во Врбовец. Како траен спомен во блиската шума беше поставен железен крст на кој беа обесени чашка и гумена рамка од авионски прозорец, за никогаш да не се заборави.

Фото: Фејсбук