ТИТО НАРЕДИЛ- Задачата Козара мора да биде извршена: Да го напревеше тоа, Југославија ќе беше суперсила

Повоената Југославија разви две нуклеарни програми: воен и мирнодопски. Објавени се неколку статии во весниците и неколку книги за нуклеарните амбиции на Тито. Последниот што отиде најдалеку во тоа беше Др. Драгомир Бонџиќ, историчар од Институтот за современа историја во Белград, кој го истражуваше целиот достапен архивски материјал од оваа област и ја објави книгата „Помеѓу амбициите и илузиите: Нуклеарна политика на Југославија 1945-1990 година“, прва во областа која се занимава целосно Југословенска нуклеарна програма.

- Од почетокот на мојата академска кариера, се занимавав со историјата на Универзитетот во Белград по Втората светска војна и добив магистерски и докторски дипломи на таа тема. Проучувајќи ја таа историја, наидов на имиња на некои професори, пред се Павле Савиќ, кои на некој начин беа вклучени во таа нуклеарна програма. Тогаш ме интересираше темата, па решив да ја истражам - рече Бонџиќ и додаде.

- Не само што Југославија беше сиромашна и уништена во војната, туку беше земја со многу малку потенцијал, персонал и материјал, во областа на атомската физика. Само неколку истражувачи беа делумно запознаени со тајните на нуклеарната наука, која беше во подем. Но, политичарите имаа амбиции што дополнително беа разгорени од геополитичката состојба, особено по конфликтот со Советскиот сојуз кога тогашното југословенско раководство првенствено сакаше да остане на власт и да ја сочува земјата што ја создадоа во Втората светска војна. Токму затоа што немаа многупознавања, југословенските политичари сметаа дека бомбата е изводлива - рече Бонџиќ.

Тој посочува дека централна фигура на југословенската нуклеарна програма беше Павле Савиќ (1909-1994), физички хемичар, кој работејќи со нобеловците Ирена и Фредерик Кири во Париз, даде значаен придонес во откривањето на фисија.

- Според достапните документи, најголеми поборници на атомската бомба кон крајот на 40-тите и раните 50-ти години на минатиот век беа Едвард Кардеj, Александар Ранковиќ и Милован Ѓилас сè додека Тито не се појави. Имаше неколку состаноци на кои тројцата го критикуваа Павле Савиќ како менаџер заради лошиот напредок на проектот. Во Винча, во нуклеарната програма беше вклучен и Стеван Дедијер, кој пишува за тоа во своите мемоари, но во нив тој самиот дава повеќе внимание отколку што најдов во историски извори - рече Бонџиќ.

Тој изјавува дека помеѓу 1948 и 1953 година се случила голема криза во односите меѓу Советскиот Сојуз и Југославија и дека тогаш југословенското раководство дошло до идеја за бомба да се заштити од потенцијална советска воена инвазија.

- Но, по смртта на Сталин и доаѓањето на Никита Хрушчов на власт, дојде до помирување и соработка помеѓу Советскиот Сојуз и Југославија. По неговото пристигнување во Белград во 1955 година, Хрушчов спомена нуклеарна соработка, а после тоа беше потпишан договор во кој два советски реактори дојдоа во Винча. Еден, училишен реактор со нула моќност, беше пуштен во употреба во 1958 година. Вториот, истражувачки реактор со капацитет од 6,5-10 мегавати, беше пуштен во употреба во 1959 година и беше можно да се извршат значајни експерименти и обука на персоналот - објасни Бонџиќ.

Сепак, на 14 октомври 1958 година, шест млади научници на возраст меѓу 24 и 26 години беа озрачени во Винча, поради невнимателно ракување со реакторот со нула моќност. Едниот од нив починал додека другите пет биле спасени со трансплантација на коскена срцевина во Париз. Од овие научници, нуклеарниот физичар е сè уште жив денес- Радојко Макшиќ (85).

- Во тоа време, набудувачи од Меѓународната агенција за атомска енергија (МАЕА) дојдоа во Винча и го истражуваа целиот случај. Тој настан имаше големо влијание врз јавноста затоа што предизвика страв од атоми, не само кај нас, туку и во светот - рече Бонџиќ.

Во раните 60-ти години, југословенските нуклеарни амбиции згаснаа од професионални и политички причини.

- Наидов на неколку стручни студии од доцните 50-ти и раните 1960-ти. Тие детално образложуваат за можноста за правење нуклеарна бомба. Во тоа време, нашите експерти добро го сфаќаа прашањето на теоретско ниво, но тие изразија сомневање дека Југославија би можела да се справи финансиски, во однос на персоналот и инфраструктурата. Од овие стручни документи, политичкото раководство не може да заклучи дека бомбата може да се постигне со сигурност. Тогаш политичката состојба во Југославија беше поинаква: додека во доцните 40-ти години никој од експертите не се осмели да им рече не на политичарите, во доцните 50-ти и почетокот на 1960-тите ситуацијата беше поинаква. Прво, голем број експерти ја напуштаат земјата, а оние што остануваат имаат поголем интегритет да кажат не или да ги опструираат напорите да работат на бомбата. Од друга страна, Југославија тогаш беше децентрализирана, но исто така беше во голема економска криза, така што во раните 60-ти години финансирањето беше многу слабо и падна буџетот за нуклеарно истражување - истакна Бонџиќ.

Слабеењето на нуклеарните амбиции на југословенското раководство секако придонесе со фактот дека во 1961 година Југославија стана еден од лидерите на движењето Неврзано, а потоа во 1968 година беше една од првите потписнички на Договорот за неширење на нуклеарно оружје. Во средината на 1970-тите, југословенската нуклеарна програма беше оживеена, а директна причина беше првата атомска бомба во Индија. Според анегдотата, која ни ја кажа др. Ѓуро Миjаниќ, Тито го повика Павле Савиќ и го праша дали „нашите момци би можеле да го сторат тоа“, а Савиќ одговори со потврда.

- Во Архивот на Југославија најдов документи од сесиите кои јасно ја покажуваат врската помеѓу заживување на југословенската нуклеарна програма и индиската нуклеарна бомба. Индија го спроведе „нуклеарниот тест за мир“ во мај 1974 година: тие тврдеа пред меѓународната заедница дека прават нуклеарни експерименти заради нејзината мирна мисија, но не убедија никој во тоа. Поради нив имаа големи проблеми, но Југославија цело време беше со Индија. Во летото 1974 година, Тито свика собир со военото, политичко и научно раководство, каде јасно побарал бомба.

Тогаш Тито беше во доцна фаза од својот живот и владеење и не можам да сфатам дали тоа беше неговиот политички блеф или дали тој сè уште верува дека Југославија може да направи бомба. Во секој случај, Федералниот секретаријат за одбрана, предводен од Никола Љубичиќ, во октомври 1974 година, под директива на Тито, подготви студија, со кодно име „Задача Козара“, во која беа разработени можностите за натамошен развој на нуклеарната енергија со посебен аспект на воената примена. Сепак, експертите од Белград, Љубjана и Загреб беа прилично сомнителни. Иво Илаус и Петар Строхал од РБИ беа вклучени во Задача Козара од Институтот Ружер Бошковиќ - рече Бонџиќ.

Тој посочува дека Југославија очекувала помош од Индија во развојот на својата нуклеарна програма, која бескомпромисно ја бранеше. Но, таа помош недостасуваше.

Таен воен проект

- Проектот за нуклеарна бомба запре на почетокот и освен отсуството на индиска помош, дискусиите што се одржаа во југословенското претседателство на крајот на 1974 година и почетокот на 1975 година се многу индикативни. Југославија веќе функционираше како конфедерација и републиките беаво судир околу економските интереси. Овие дискусии се интересни.

На пример, словенечкиот претставник Сергеј Крајгер налутено зборувше, не против самата идеја за развој на нуклеарна енергија или против воениот сегмент, но тој инсистира на тоа да се разговара во Словенија. Тој инсистираше на тоа дека Претседателството и Централниот комитет на Словенија добиваат материјал за таен воен проект, така што социјалните и индустриските организации можат да разговараат за тоа. Каде е тука тајноста? Така не може да се направи бомба - тврди Бонџиќ.

Постоењето на југословенската нуклеарна програма во 1970-тите и 1980-тите се споменува во неколку статии во странска литература во 2000-тите.