Пред 60 години, Тито со „Галеб“ замина на важен пат: Тој настан и сојузот што следеше потоа го променија светот

За Југославија, Движењето на неврзаните беше можност да се претвори од лидер во регионот во важен политички актер на глобалната сцена. И таа можност беше искористена, коментира Хрвоје Класиќ.

Некако, токму во тоа време, пред точно 60 години, Јованка започна да размислува што треба да му спакува на сопругот Јосип за патот за кој се подготвуваше. А, патувањето беше навистина долго и интензивно. Бродот требаше да посети осум африкански земји за два месеци - Гана, Того, Либерија, Гвинеја, Мали, Мароко, Тунис и Египет. По исцрпните подготовки, нејзиниот Јосип, познат на целиот свет со презимето Броз и прекарот Тито, кон средината на февруари 1961 година со бродот „Галеб“ тргна на едно од неговите многубројни, но веројатно и едно од најважните патувања.

Еден вид епилог на оваа африканска турнеја беше конференцијата одржана на крајот на истата година во Белград, на која се собраа претставници на 28 земји од Европа, Африка, Азија и Јужна Америка. Тоа беше настан што се смета за официјален почеток на Движењето на неврзаните. Неевропските земји гледаа на ова движење како можност да се излезе од сиромаштија, неразвиеност и економска и политичка зависност од големите сили и поранешните колонијални господари.

За Југославија, Движењето на неврзаните беше можност да се претвори од лидер во регионот во важен политички актер на глобалната сцена. И таа можност беше многу добро искористена. Во следните триесет години од Студената војна, Титова Југославија ќе игра далеку поважна улога отколку што и е гарантирана со нејзината реална политичка, економска и воена моќ. Стотици југословенски компании ќе влезат во т.н. Трети светски работни места во вредност од милион долари за изградба на патишта, пристаништа, брани, аеродроми, болници и училишта. Југословенскиот претседател Тито, како еден од најистакнатите лидери на Движењето на неврзаните, ќе стане почитуван и влијателен државник чии ставови за светските работи ќе се слушаат со голем интерес во Вашингтон, Москва и Ватикан.

Движењето на неврзаните

Се разбира, како и сите слични мултилатерални проекти, Движењето на неврзаните не беше без недостатоци. Не сите постапки на нејзините членови беа секогаш во согласност со основните принципи на неусогласеност и мировна политика, ниту, пак, односите на Југославија со членовите на Движењето секогаш резултираа, за неа, со најдобрите решенија и резултати. А сепак, и покрај сè, за првпат во својата долга историја, а ќе се покаже и како единствен до денес, благодарение на нејзината основачка и водечка улога во Движењето на неврзаните, јужнословенските народи и нивниот водач беа важен предмет на меѓународните односи.

И додека Тито ги користеше своите дипломатски вештини за да го отвори патот за појасно позиционирање на Југославија на политичката мапа на светот, на еден југословенски државјанин ќе му успее тоа во 1961 година, но во област каде никој не очекуваше. Неговото име е Душан Вукотиќ, по професијата режисер и аниматор. Тоа што му успеа нему со анимираниот филм „Сурогат“, не му успеа  на ниту еден американски автор дотогаш. Оскарот беше големо признание за Вукотиќ, Загребската школа за цртани филмови, но и за државата што овозможи постоење на еден од најважните центри за анимација во светот.

Освен фактот дека „Сурогат“ го сруши американскиот монопол на оваа најважна филмска награда, тоа навистина беше една од пресвртниците во светот на анимираниот филм. Со модерна анимација, дводимензионални геометриски фигури и експериментален џез како звучна сцена, „Сурогат“ беше потполна спротивност од дотогаш доминантната практика на Дизни. И само како таков, тој беше пример и инспирација за многу светски аниматори.

Еден од нејзините најголеми писатели конечно се обиде да ја заврши 1961 година за Југославија како година од соништата. За неговиот долгогодишен опус во кој тој „ги следи човечките судбини од историјата на неговата земја со епско полнење“, Иво Андриќ беше на 10 декември 1961 година од рацете на шведскиот крал Густав VI Адолф ја доби Нобеловата награда за литература. Како и Душан Вукотиќ, Андриќ беше еден вид пионер кога станува збор за наградите. По шеесет години наградување, тој беше првиот писател добитник на Нобелова награда кој дојде од областа на јужнословенскиот јазик.

Од соживот до војна

Уште во 1961 година, земјата која не беше богата со нафта и злато, која само минуваше во фазата на опоравување од катастрофата искусена за време на Втората светска војна, која не ја водеа поединци образовани на најпрестижните универзитети во светот, но која и покрај сите слабости и недостатоци, не се двоумеше да се спротивстави на моќните, никој во светот повеќе не ја сметаше за провинциска, маргинална и неважена. И сето тоа благодарение единствено на нејзините сопствени успеси во внатрешната и надворешната политика, економија, спорт и култура.

Триесет години подоцна, во 1991 година, во Југославија започна војна меѓу народите што ја создадоа, одбранија и изградија. Во тоа време, земјата повторно беше во центарот на светското внимание, но од сосема различни причини од оние од 1961 година. Името на нејзиниот тогашен претседател стана целосно ирелевантно и за Југословените и за сите други.

За кратко време, целиот југословенски простор се врати таму каде што му беше местото со векови пред создавањето на заедничката држава - на европската (и светска) маргина. Што и да мислеа за себе, за својата важност, големина и влијание, Хрватите, Србите, Словенците, како и припадниците на сите други јужнословенски народи станаа (повторно) ирелевантни преку ноќ.

Дали може да биде поинаку денес?

Поминаа триесет години од таа несреќна 1991 година. Ако би морале да ја процениме улогата, значењето и влијанието на државите што произлегоа од распадот на Југославија во светот во 2021 година, каков заклучок ќе донесеме? Од кого, освен неколку исклучителни поединци како Новак Ѓоковиќ, Лука Модриќ и Лука Дончиќ, денес сме препознатливи во светот? Дали некој бара совет од нашите политичари или помош кога разговара за решавање на кризата на Блискиот исток или Африка? Дали нашите државници во Вашингтон, Москва и другите центри на моќ се добредојдени како еднакви соговорници?

Дали може да биде поинаку денес? Дали можеме, како „мали“, да играме важна улога во меѓународните односи, дали можеме да бидеме поактивни и поиновативни во надворешната политика, и порационални и попрагматични во домашната, дали нашите општества можат да им помогнат на нивните научници, уметници и културни работници да постигнат светски резултати? Можеме ли (повторно) да најдеме партнери и соработници едни во други, и меѓународната заедница во нас, а не непријатели и „предизвикувачи на проблеми“?

Искрено, веќе не сум сигурен дали можеме да го сториме сето ова денес.

Но, знам дека можевме во 1961 година.

Колумна на Хрвоје Класиќ