Со живиот Тито, Киро Глигоров беше во сенка: Неговата економска реформа беше осудена на пропаст

За огромното мнозинство Глигоров ќе остане запаметен по успешното отцепување на Македонија од Југославија, како единствена земја што успеа да го оствари овој потфат без војна на своја територија. 

Во овој текст, авоторот Синиша малус повеќе се занимава со она што е помалку познато за Глигоров, а тоа е дека тој беше еден од главните економски протагонисти на поранешна СФРЈ. Глигоров беше автор на големата економска реформа од 1964 година.

Реформата беше промовирана на 8-от Конгрес на СКЈ, одржан во декември 1964 година во Белград. Формално, реформата ја водеа тогашните врвни партиски лидери; Едвард Кардеj и Владимир Бакариќ, но вистински креатор на реформата беше тогашниот Сојузен секретар за финансии (1962-1967) во Сојузниот извршен совет (влада на СФРЈ) Киро Глигоров со тим економски експерти од целата земја, меѓу другите од Хрватска; Драгомир Војниќ и Божо Марендиќ, а од Србија - Борислав Јовиќ.

Во контекст на тоа време, програмата претставуваше голем пресврт од претходната економска пракса. Целта на реформата беше да се воведе законот за понуда и побарувачка (пазарна економија), давајќи им поголема независност на компаниите. Давање поголема слобода на приватниот капитал (обновување на занаетчиството и помали економски погони). Монетарна реформа - воведување на реален курс на динар (целта беше конвертибилниот динар), тој беше девалвиран на 25 јули 1965 година, од 750 на 1250 за еден долар (66,7%) и во исто време е спроведена деноминација. Овие мерки значеа и воведување на надоместок за работа, но исто така и нагло зголемување на социјалните разлики со големо зголемување на невработеноста. Како дел од реформата, надворешната трговија беше либерализирана, - граѓаните на СФРЈ можеа практично без никакви ограничувања да аплицираат и да добијат пасош и да патуваат каде што сакаат на Запад. 

Добар дел од нагло невработените, - го искористија тоа право и тргнаа во светот по работа. Како дел од реформата, банкарството исто така беше либерализирано - започнаа со работа првите домашни комерцијални банки, кои започнаа да даваат заеми на граѓаните.

И сè одеше добро, првите години донесоа експлозивен раст на девизните резерви и силна економска активност. Но, тој исто така ја разоткри обратната слика од економската реалност од тоа време: социјалните нееднаквости и високата невработеност. На ова додадете ги растечките тенденции на одделните републики да водат понезависна економска политика (пред се во Хрватска, но и во Словенија), а сценариото за истребување на реформата што се случи во раните 1970-ти беше неизбежно. 

Многу економски експерти се склони да кажат дека токму тоа е причината за неуспехот на реформата на Глигоров. Требаше да се прошири и на политиката (воведување на повеќепартиски систем). Бидејќи во еднопартиската социјалистичка Југославија (со монопол на СКЈ) и доминацијата на социјалната (државна) сопственост во сферата на производството, реформата не можеше да се спроведе на долг рок. Со живиот Тито, такво нешто, се разбира, беше осудено на пропаст.

Многу години подоцна, во 2009 година, во интервју за Глобус, Глигоров рече дека реформата се случила затоа што ситуацијата во поранешна СФРЈ веќе се влошила. Малку е познато дека Глигоров ја подготвил и програмата за стабилизација на Анте Марковиќ, две децении подоцна, што подоцна ја благослови тогаш првиот економист на ММФ, Џефри Сакс (наводно за надоместок од 100.000 УСД). Сакс исто така успеа да обезбеди заем од 500 милиони УСД на ММФ, кој СФРЈ го искористи за девизни резерви за поддршка на конвертибилниот динар, кој беше столбот на програмата за стабилизација. Програмата пропадна од добро познати причини, но ја потврди и важната улога на Глигоров во економската елита на тогашната држава.

Помеѓу тие два настана, Глигоров се најде на сцената веднаш по смртта на Тито. 

Во јуни 1980 година, во добро познатото интервју за НИН (цитиран во книгата на Дејан Јовиќ: Југославија, држава што умре “), Глигоров јасно стави до знаење дека главната причина за кризата во Југославија е„ заборавање на реалноста “. 

По Титовата смрт, федералната влада го девалвираше динарот за 30%, а потоа девалвациите се следеа една до друга до распадот на Југославија. Наместо очекуваниот економски бум, најголемиот инвестициски бран во историјата на Југославија во 1970-тите заврши со економска криза. Глигоров тогаш никој не го слушаша исто како  во раните 90-ти.