Вака изгледала тортурата на Голи оток: „Затворениците беа толку засрамени што никогаш не сакаа да зборуваат за тоа“

Голи оток остана мистерија до денес, а сведоштвата за животот во овој затвор има многу малку

Голи оток било место кое луѓето со страв го спомнувале во Југославија, бидејќи дури и раскажаната шега кажана во погрешно друштво можло да ве доведе до „хрватскиот Алкатраз“.

Мато Галиќ е еден од ретките кои успеале да побегнат од Голи оток, а еве како изгледал животот во заробеништво на овој остров:

Од 1949 до 1956 година, Голи Оток бил единствениот камп за „политичко превоспитување“ на територијата на поранешна Југославија. Првично бил основан за да ги казни југословенските сталинисти, односно оние кои ја поддржале Резолуцијата на Информбирото за Југославија (1948) и затоа биле прогласени за „непријатели на југословенскиот народ“, пишува Радио Слободна Европа.

Затворениците биле мачени на островот. Многу сведоци зборувале за тортурата наречена „жежок зајак“ - веднаш по пристигнувањето на островот, новите затвореници (т.е. „топли зајаци“) морале да поминат низ линиите каде што ги тепале старите затвореници.

„Мојот дедо, новинар од Белград, Вук Трнавски, пристигнал на Голи оток во 1951 година“, вели Милош Трнавски за Радио Слободна Европа, „неговата група поминала низ тортурата на „жешкиот зајак“ во парови: партнерите биле врзани со синџири за нозете, еден со друг. Човекот што бил врзан со дедо ми  бил претепан до смрт, а дедо ми морал да се одвлече во логорот„. 

Низ маки поминало и семејството Трнавски. „Комунистичката партија ни го одзеде станот и таму пресели семејството на еден сопартиец. За среќа, тој беше добар човек и дозволи мајка ми и баба ми да останат во една од собите. Немаа каде да одат“.

Казната на Вук Трнавски продолжила и по неговото ослободување. „Кога се обидел повторно да се вработи, го прашале што работел претходно, а дедо ми одговорил дека бил новинар. Во КПЈ одлучиле дека неговата работа ќе биде да ги товари весниците во вагони кои се печатат во Белград, а потоа дистрибуирани насекаде. Но дедо ми на крајот имал среќа, го препознал висок член на партијата и на еден состанок рекол дека „Политика“, каде што работел дедо ми пред да оди во затвор, станувал се‘ полош и полош, а вистинските новинари требало да влечат весници по железнички пруги. Па го вратиле дедо ми на претходната работа“.

Затворениците најчесто биле казнувани надвор на судот, а на јавен пристап речиси и да нема официјални документи од тој период. Сепак, од приказните на сведоците кои се појавија во медиумите во 1970-тите, знаеме дека поставувањето срамно прашање или прифаќањето на „сомнителен“ предлог било сосема доволно за прогон. Белградската фотографка Јелена Мрѓа, ќерка на затвореник, за Радио Слободна Европа раскажа како нејзините родители завршиле во логорот за време на студентските години.

„Мајка ми Радмила Стевановиќ студирала втора година на Земјоделскиот факултет во 1949 година. Знаела да куца на машина за пишување, а провокатор ја замолил да напише нешто. Таа се согласила и била уапсена, иако никогаш не го добила тој документ.

Мрѓа додава дека нејзината мајка го добила прекарот „Чајка“, што на руски значи „галеб“, поради сличноста со актерката во рускиот филм од 1915 година.

„Ова било сосема доволно таа да биде прогласена за симпатизер на СССР и да биде испратена во логор. Татко ми, Стојадин Мрѓа почнал да ја бара својата исчезната девојка. Тој отишол во родното село на мајка ми, недалеку од Белград, и прашал дали некој ја видел. И него го уапсиле и го испратиле на Голи оток. Мајка ми таму била 4 години, а татко ми една и пол година“.

Мрѓа додава дека родителите ретко зборувале за она што го доживеале.

„Не беше дозволено да се зборува за тоа, но сите знаеја дека се на Голи оток. Никогаш не отидовме на море. Тие рекоа дека им е доста од море во животот“. Кога татко ѝ остарел, по смртта на сопругата почнал да зборува за тортурата.

„Животот во логорот беше уреден така што затворениците беа принудени да се измачуваат едни со други. Во спротивно, ќе беа казнети и тепани уште полошо. Мислам дека поранешните затвореници молчеа не само поради страв, туку и поради срам не сакаа да зборуваат за тоа како ги мачеле други луѓе“, вели Мрѓа. 

Јошко Пињател, лекар од Задар, поминал четири месеци во затворот во периодот од 1957 до 1958 година. Тој тогаш имал 18 години. Пињател летово првпат по ослободувањето отишол на Голи Оток. „Сè е толку многу променето што едвај ги препознавам зградите“, откри тој. „Касарните каде што спиевме веќе ги нема. Во секоја имаше по 150-200 луѓе, спиевме на трикатни кревети.

Пињател наведува дека во логорот имало самоуправување на затворениците.

„Можеби ви се чини дека така е подобро, но всушност беше уште полошо, бидејќи нашите постари затвореници се обидуваа да се докажат за да останат на власт“, ​​вели поранешниот затвореник.

Пињател бил испратен во затвор поради непочитување на југословенскиот идентитет и промовирање хрватски симболи. „Тогаш мојот таканаречен активизам не беше толку политички: не ни знаев ништо за политика. Тоа беше само љубов кон земјата, но затоа ме прогласија за усташ. Во Задар цртавме по ѕидовите и користев пароли како „Да живее Хрватска, а јас не прифатив српско-хрватски јазик, тоа беше вештачки јазик што бев принуден да го користам во која било образовна институција во Југославија, морав да докажам дека јас сум го променил моето размислување и однесување“.

Пињател на Голи оток пристигнал во средината на ноември. „Веќе беше студено. Веднаш не испратија на туш со мраз. Ги оставивме алиштата пред бањата, а кога излеговме на подот не чекаа пижами со пруги. Првата цигара ја запалив на Голи оток. Пушевме за да се загрееме, а и ден денес пушам“, вели тој.

„Мојот Голи оток во 1957 година не беше толку страшен како што е прикажано во документарните филмови за периодот 1949-1956 година. Односите меѓу Југославија и СССР се подобрија уште пред моето затворање. Откако Хрушчов го посети Белград во 1955 година, третманот на затворениците се промени. Но, сè уште одекнуваа тие грозоморни казни. Особено беше многу тешко кога работевме бавно или слабо, тогаш не тепаа“, вели поранешниот затвореник.

Комплексот Голи Оток пропаѓа веќе неколку децении. Иако во 2005 година хрватскиот парламент ја поддржа иницијативата за прогласување на логорот за меморијална зона, оваа идеја не беше реализирана.