ШИФРА - ЧАРЛС: Како е фатен шпионот кој им помагал на Русите да направат атомска бомба?

фото:PROFIMEDIA

Низ историјата се појавувале луѓе кои со своите одлуки и постапки го менуваат нејзиниот тек. Ова е приказна за човек со двоен живот кој интензивно работел за да им помогне на Русите да ја направат првата атомска бомба.

Комунистичкиот научник Клаус Фукс живеел двоен живот: од една страна бил почитуван член на тимот што работел на британската и американската нуклеарна програма, од друга страна работел за Советите.

„Беше маглива вечер кога излегов од метро станицата Грин Вуд. Пабот беше од другата страна на улицата и го отворив весникот, преправајќи се дека го чекам автобусот. Сè беше јасно и тивко. Во десет минути до осум часот дојде еден човек зад аголот и влезе во пабот. Беше висок и слаб, со крената глава. Знаев дека е Фукс уште пред да влезе внатре. Почекав неколку минути за да се уверам дека никој не го следи, а потоа јас отидов во пабот...“.

Средбата во пабот „Гола глава“ во 1947 година беше прва во низата со Александар Феклисов, неговиот нов шеф на КГБ, откако се врати од тајниот проект на Менхетен.

Често се тврди дека шпионите го смениле текот на историјата во овој период. Во случајот со Клаус Фукс, ова можеме да го кажеме со сигурност. Според некои проценки, тој ги спасил Советите дури две години кога ја конструирал првата атомска бомба.

Фукс беше типичен научник во многу аспекти. Маркус Волф, началникот на тајната полиција на Источна Германија, кога го остави својот прв впечаток за Фукс, рече: „Тој беше цртан лик за брилијантен научник. Имаше високо чело и очила без рамка зад кои будните очи гледаа замислено... Имаше момчешки ентузијазам кога стануваше збор за темата физика“.

Фукс дојде во Обединетото Кралство за прв пат во 1933 година, бегајќи од Германија од нацистичкиот прогон. Како што тврдат многумина, тој бил Евреин, но и комунист, што дополнително ги искомплицирало работите. Како активен член на комунистичкото движење, неговото име го привлече вниманието на Гестапо, која почна да го бара.

За неговата политичка определба биле запознаени и британските безбедносни власти, но по тоа прашање не презеле ништо. Докторирал на Универзитетот во Бристол, каде што се преселил во 1937 година за да ја започне својата научноистражувачка работа. Меѓутоа, воените години му донесоа радикални промени.

По краткиот престој во Канада, тој се вратил во Англија бидејќи им биле потребни што е можно повеќе компетентни научници. Станал државјанин на Велика Британија и ги добил потребните дозволи за работа на таен владин проект.

Во текот на доцните 1930-ти, беше откриено дека атомот може да се подели преку процесот на нуклеарна фисија, што доведе до сознание дека исто така може да има влијание врз воената индустрија. Фукс бил вработен во тајна мисија под името - Tube Aloys, што било британското кодно име за атомската бомба. Неговата работа првично беше да ги прегледува разузнавачките извештаи за развојот на германската атомска бомба, но тој брзо се вклучи во самото истражување за нуклеарно оружје.

Во август 1943 година, се случија значајни промени, кога премиерот Винстон Черчил и американскиот претседател Рузвелт го потпишаа Договорот за атомско партнерство во Квебек. Како резултат на тоа, неколку британски научници се преселиле во Соединетите Држави, во Лос Алмос во Ново Мексико. Меѓу нив беше и Фукс.

Заедно со нејзината кариера како научник, таа напредуваше и како шпион. Тој првпат открил информации во 1941 година, а со преселувањето во Лос Алмос, Фукс добил пристап до уште повеќе информации.

Кога се вратил во Англија во 1946 година, станал шеф на Катедрата за теоретска физика на Институтот за истражување на атомска енергија Харвел. Тој продолжува да поднесува извештаи до Русите.

За време на подоцнежните фази на војната, англо-американските прекршувачи на кодови работеа на разбивање на советските. Овој проект, наречен Венона, траеше неколку години додека Советите не го сменија нивниот систем за шифрирање во доцните 1940-ти. Венона обезбеди многу информации за активностите на бројни советски шпиони. Проблемот беше што тие ги знаеја само нивните кодни имиња, повеќето од идентитетите никогаш не беа утврдени.

Меѓу нив се појавил и шпион по име „Чарлс“, кој откако ги разгледале деталите дошле до заклучок дека тоа може да биде само Фукс. Од друга страна, тоа не можеле да го докажат на суд бидејќи кршењето на кодот било тајна задача, па било неопходно да се убеди Фукс да ги признае своите злосторства.

Кон крајот на 1949 година, Фукс се спријателил со обезбедувачот Хенри Арнолд и поминувал часови играјќи шах со него. Тој знаеше за инкриминирачките докази на Веноне и дека Фукс бил шпион. Фукс со текот на времето станал несигурен, а Арнолд ја искористил таа неизвесност и го поканил Вилијам Скардон, истражувач на МИ5, да разговара со него за ситуацијата во која се нашол. Фукс се согласи.

Тие првпат се сретнаа на 21 декември во канцеларијата на Скардон. Фукс го опиша своето искуство во Германија и зборуваше за неговите политички ставови. Кога станува збор за приказната за неговиот престој во САД, Сакрдон одеднаш прашал дали во тој период бил во контакт со советското разузнавање. Иако тој првично ги негираше тие тврдења, прашањето „го исфрли од рамнотежа“.

Тој рече дека има два идентитети - научник и шпион - но одеднаш таа линија на поделба дојде до непрепознатливост.

На крајот на јануари 1950 година, Фукс реши да признае сè. Тој го поканил Скардон на состанок на кој признал дека е советски шпион.

„Тогаш ми стана јасно дека со заминувањето од Харвел, ќе направам две работи. Ќе му нанесам голема штета на Хервел и работа што ја сакав и ќе фрлам сомнеж на луѓето што ги сакав, кои ми беа пријатели. Морав да се соочам со фактот дека во исто време се дружев со овие луѓе и ги измамив“, изјави Фукс.

Фукс ја призна својата улога во пренесувањето информации до Советскиот Сојуз. Во март 1950 година бил осуден на 14 години затвор.

Дури на крајот на Студената војна и отворањето на руските архиви беше откриено која е неговата улога. Јулиус Харитон, главниот советски конструктор на нуклеарно оружје, коментираше дека „дизајнот на првата советска атомска бомба се заснова на прилично детален дијаграм и опис на првата американска бомба, која Советскиот Сојуз ја освои преку напорите на Клаус Фукс и разузнавачките служби.

Фукс при апсењето не покажал жалење затоа што пренесувал информации, туку затоа што британската влада одлучила да му го одземе државјанството. Тој се вратил во Источна Германија во 1959 година, каде што одбил да коментира што правел до неговата смрт.

извор:nationalgeographic.rs