Од кого настрада Македонија: Дали овде се крие целата вистина и историска неправда

На крајот на Втората светска војна, поголема закана за Западот од СССР беше Титова Југославија, која Тито ја гледаше како почетна точка за изградба на балканска империја. Додека Сталин бил задоволен од својата сфера на влијание, Тито сакал да ги добие италијанскиот Трст и Истра, тој планирал да ја анектира Албанија, а против волјата на Москва ги поддржувал грчките партизани. Планираната Титова балканска федерација би била голема колку Велика Британија и Франција заедно.

Корените на проектот за формирање на Балканска федерација (или Балканска конфедерација) датираат од 19 век. Стануваше збор за доминантно левичарски политички идеи кои се појавија како алтернатива на експанзионистичките планови на новоформираните независни држави. Пионерите на оваа идеја и припаѓаа на генерација млади интелектуалци, претежно од Бугарија и Србија, како поетот и новинар Христ Ботев и политичарот и публицист Светозар Марковиќ. Целта на овие напори беше да се воспостави нова политичка заедница, односно федерална република која ќе го обедини Балканскиот Полуостров врз основа на интернационализмот, социјализмот, социјалната солидарност и економската еднаквост. Специфичен настан што укажува на почетокот на идејата е средбата на радикалните интелектуалци во Белград во 1865 година, кои ја основале Демократската ориентална федерација и предложиле формирање на федерација која би се протегала од Алпите до Кипар.

Идејата на Балканската федерација

Во Франција во 1894 година е основана „Лигата за балканската конфедерација“ во која членувале социјалисти од земјите од источен Балкан. Грчкиот социјалист Павлос Аргиријадес беше избран за претседател на Лигата и ја поддржа македонската автономија во рамките на Балканската федерација. Имено, прашањето за Македонија во тоа време беше жешко бидејќи на неа целеа Србија, Грција и Бугарија. Интересно е што македонската револуционерна организација „ВМРО“ (чиј агент го уби кралот Александар Караѓорѓевиќ во 1934 година), по ослободувањето и обединувањето на Македонија, предвидува нејзино интегрирање во Балканската федерација. Конгресот на социјалдемократските партии на Балканот се одржал во Белград во јануари 1910 година и претставувал своевидно продолжение на разговорите од 1894 година. Присуствуваа партии од Србија, Бугарија, Романија, Турција, Црна Гора, Македонија, Хрватска и Словенија (последните две тогаш беа дел од Австро-Унгарија).

И покрај антивоените напори на горенаведените групи, војните сепак се случија. Освен територијалните амбиции на земјите од Источен Балкан, главен проблем на интеграцијата беше различното културно наследство на земјите на Балканскиот Полуостров и нивниот нерамномерен економски развој. Се водеа две балкански војни, кои резултираа со значителни територијални промени. Но, тие војни беа само увертира за пострашната - Првата светска војна. Во 1915 година, во Букурешт се одржа конференција, каде беше одлучено да се основа Револуционерната балканска социјалдемократска работничка федерација, составена од групи кои се спротивставија на учеството во Првата светска војна (запомнете, повеќето социјалдемократи ги поддржуваа нивните влади за време на војната ). Еден од најважните членови бил идниот бугарски комунистички водач Георги Димитров. Но, таквите обиди беа спречени од локалните државни власти.

Комунистичката федерација

Октомвриската револуција во Русија на крајот на 1917 година им даде нов поттик на идеите за формирање федерација на Балканот. Комунистичката интернационала (Коминтерна) собра во своите редови револуционерни социјалисти од целиот Балкан. Згора на тоа, таа го прифати формирањето на Балканската федерација како основа на сопствената политика кон Балканот. Имено, федерализмот бил својствен за ленинизмот како движење бидејќи тој (навистина неуспешно) се обидувал да ги реши националните прашања. Се разбира, Балканската комунистичка федерација на тој начин беше подредена на интересите на Москва. Проектот имаше неколку варијации за тоа кои земји ќе ги опфати.

Три фази во развојот на концептот:

1. Одговор на ситуацијата предизвикана од слабеењето на Отоманската империја на почетокот на 20 век

2. Меѓувоениот период - главните поборници на идејата станаа комунисти

3. Конфликтот меѓу балканските комунистички водачи и Сталин, кој се спротивстави на идејата по Втората светска војна

Интересно е што Коминтерната дури ја поддржувала соработката со „ВМРО“ и слични организации, со надеж дека револуционерните движења на Балканот ќе се шират и на тој начин ќе ги дестабилизираат локалните монархии. Повторно, главната работа беше т.н Македонско прашање. Во 1925 година, некои ограноци на споменатите локални револуционерни организации се одвоиле од матичните организации и отишле во служба на воспоставувањето на советските републики. Но, несогласувањата меѓу лидерите на локалните комунистички партии и нивниот политички неуспех меѓу гласачите го турнаа македонското прашање во втор план.

Југословенските комунисти веруваа дека Кралството СХС е „држава во која владејачката класа на една [српска] нација ги угнетува другите народи“. Во 1924 година, во Виена почна да излегува повеќејазичен весник од комунистичка ориентација наречен „Балканска федерација“ („Ла Федерација Балканик“). Интересно е што Коминтерната првично беше насочена кон разбивање на Кралството СХС/Југославија и воспоставување на Балканската федерација на нејзините урнатини.

Кон крајот на 1920-тите, околу времето кога Сталин дојде на власт, Коминтерната ја отфрли идејата за светска револуција и усвои програма за „социјализам во една земја“, по што балканскиот интернационализам изумре. Интернационалистите, од друга страна, станаа малцинство во комунистичкото движење. Идејата за распад на Југославија беше отфрлена. Балканската комунистичка федерација била распуштена во 1939 година.

Иако во текот на Втората светска војна имаше иницијативи за поврзување на движењата на отпорот во југословенските земји, Албанија, Бугарија и Грција, во пракса тоа се покажа како неостварливо. Една од причините беше тоа што западните сили беа против каква било можна промена на границите пред крајот на војната. Тоа успеа само во рамките на Југославија, иако не без значителни несогласувања меѓу лидерите на одделни земји. Сепак, Германците се плашеа од тоа сценарио. На крајот, Јосип Броз Тито се појави како неприкосновен водач на комунистичките сили во Југославија. Водечката улога на Тито во ослободувањето на Југославија не само што ја зацврсти неговата позиција во партијата и меѓу населението, туку го охрабри да инсистира на Југославија да и се даде повеќе простор за остварување на сопствените интереси, во споредба со другите водачи на Источниот блок. Дури и за време на Втората светска војна, тоа доведе до одредени тензии меѓу Југославија и СССР.

Тито изгради империја

По Втората светска војна, имаше преговори меѓу новите комунистички власти во Југославија, Бугарија, Романија и Албанија, а тие преговараа за обединување во Балканската федерација, сето тоа под будното око на СССР и неговиот водач - Сталин. Имаше сериозни обиди да се вклучи и Грција во ова доколку таму победија локалните комунистички партизани, нешто на што многу активно работеше и Тито. Во исто време, Југославија создаде многу поблиски врски со Албанија, над која имаше еден вид протекторат. Албанија и Југославија потпишаа договор за пријателство и взаемна помош на 1 јули 1946 година. Албанија и Бугарија потпишаа сличен договор следната година. Потпишан е и договор за соработка меѓу Бугарија и Романија.

Југославија одигра водечка улога во проектот првенствено поради тоа што ги надмина силите на Оската за време на Втората светска војна, главно со свои сили. Покрај тоа, за време на војната, значително се разви мрежа на органи на локалната управа (и репресија), што им овозможи на комунистите многу брзо и ефективно да ја преземат апсолутната власт во земјата. Се разбира, важен фактор беше и егото на Тито, кое може да се спореди со егото на Сталин. Заедно со Тито, клучна фигура во овие напори беше бугарскиот комунистички водач Георги Димитров. По војната, Бугарија и Југославија имаа многу добри односи и во 1946 година започнаа преговори за обединување во Балканската федерација, во чии рамки Македонија ќе биде многу поголема (Вардарска, Пиринска и веројатно Егејска која тогаш беше зафатена од Граѓанската војна во Грција). 

Како отстапка за Југославија, Бугарија ја призна разликата меѓу бугарскиот и македонскиот јазик и народ. Двете земји потоа го потпишаа Бледскиот договор на 1 август 1947 година. Набргу потоа Сталин изврши притисок врз тие две земји, кои исто така мораа да потпишат договор за пријателство. Така, тие мораа да ги приспособат своите позиции на советските интереси на Балканот. Југославија испрати над 1.000 учители од Македонија во Пиринска Македонија за да ги учат локалните деца за македонскиот јазик. Според истиот договор, деловите околу Пирот во Србија требало да и бидат вратени на Бугарија. Признавањето на посебен македонски идентитет послужи и за да се спречат можните српски навлегувања на таа територија. Со сето горенаведено, Југославија се согласи да и прости на Бугарија дел од воените репарации што ги должи.

Сепак, набрзо се појавија разлики во ставовите за идната федерација. Димитров сметал дека Југославија и Бугарија треба да бидат во рамноправна положба, а Македонија повеќе да биде под покровителство на Бугарија, додека Тито ја гледал Бугарија како седма република на Југославија. Ставот на Тито не го одобри Сталин. Покрај тоа, Тито ги сметал Македонците за посебен народ, додека Димитров ги гледал како гранка на Бугарите.

Друг важен фактор во формирањето на Балканската федерација беа албанско-југословенските врски. По Втората светска војна, врските меѓу Москва и Тирана беа реализирани преку Југославија. Врската меѓу Албанија и Југославија се одвиваше во сите сфери. Југославија испраќаше разни експерти во Албанија и ја снабдуваше со оружје и храна, иако Албанија имаше недостиг. Во албанските училишта дури беше воведен и „српскохрватскиот“ како задолжителен предмет. За време на советско-југословенските преговори во Москва во 1946 година, Сталин немаше ништо против желбата на Југословените да ја вклучат Албанија во ФНРЈ. Присутна беше и идејата за припојување на Косово кон Албанија. Постигнат е договор за водење на обединета економска политика и формирање на мешовити југословенско-албански компании.

Дел од албанското водство се спротивстави на мешањето на Југославија во внатрешните албански работи, а во јануари 1947 година, албанскиот министер за економија, Нако Спиру, јавно застана против тоа. Белград набрзо го обвини дека ја саботира економската соработка, додека албанското раководство го обвини за шовинизам. Спиру набрзо извршил самоубиство, што започнало влошување на албанско-југословенските односи. 

Третиот важен фактор во преговорите за формирање на Балканската федерација беше Граѓанската војна во Грција. Имено, грчките комунисти („ККЕ“ - Комунистичката партија на Грција и нејзиниот воен огранок, „ЕЛАС“ - Грчката Националноослободителна Армија) организираа „Привремена демократска влада“ на северот на земјата, во која беа поддржани главно од југословенските, бугарски и албански комунисти. Во случај на опасност, грчките партизани би можеле да се префрлат преку граница кон Албанија или Македонија. САД и Британија го осудија формирањето на таа влада и помошта што и ја пружаа другите балкански држави. Важно е да се напомене дека Сталин сметал дека е најпрактично прво да се спроведе обединувањето на Југославија и Бугарија, а потоа и Југославија и Албанија, но дека востанието во Грција мора да се „смири“ бидејќи Америка, „најсилната сила на светот“, е подготвена да интервенира воено.

По завршувањето на Втората светска војна, дел од ЕЛАС одби да се разоружа и „склучи мир“ со прозападната монархистичка влада, во согласност со наредбата на Сталин (според претходниот договор меѓу сојузниците и СССР, Грција припаѓаше на Сојузничка сфера на влијание). Притоа, веројатно било важно влијанието на Тито. Имено, тој од сопственото искуство знаел дека е можно да дојде на власт речиси исклучиво со помош на сопственото герилско движење. Дополнително, проблем бил и недостатокот на комуникација меѓу највисоките и најниските нивоа на ЕЛАС, па некои помали единици дошле во конфликт со монархистите и британските воени сили во Грција.

Конфликтен Информбиро и колапс на федерацијата

Сите напори насочени кон формирање на Балканската федерација беа ненадејно прекинати во 1948 година, откако резолуцијата на Информбирото ги осуди политичките активности на Тито, а неговата земја беше изолирана од остатокот од Источниот блок.

Поради влошувањето на политичката ситуација во светот, Сталин во февруари 1948 година ги повикал Тито и Димитров во Москва на тајни разговори, но Тито не одговорил под изговор дека е болен. На консултацијата Југославија и Бугарија беа жестоко критикувани за т.н погрешни надворешни политики.

Сталин претходно се плашеше дека во Балканската федерација, чиј центар ќе биде Белград, ќе доминира Југословенската комунистичка партија предводена од Тито. Тој се плашеше дека Тито ќе ги стави Албанија и Грција под своја контрола во соработка со Бугарија, односно ќе воспостави моќен комунистички блок надвор од контролата на Москва во југоисточна Европа. Се разбира, тоа беше против хиерархискиот модел на односи во Источниот блок, во кој СССР требаше да ја има улогата на врховен лидер. Меѓу другото, вреди да се напомене дека Балканската федерација би го блокирала древниот руски сон да се дојде до Средоземното Море.

Набрзо почнаа сталинистичките чистки во Источниот блок против политичарите кои беа осомничени дека се про-Југославија или Тито. Секако, имаше пресметка со „информатичките бироа“ во Југославија. Како што велат - останатото е историја. Можеби најзначајно, Бугарија беше практично принудена да заземе став против Југославија. Дури и по одредена либерализација на политичкиот живот во Југославија, алтернативниот стил на комунизам на Тито не беше привлечен за Бугарија - тој беше премногу поврзан со идејата за губење на бугарската територија. Кога станува збор за судбината на Димитров - иако тој целосно го следеше советскиот модел на внатрешна политика, кој вклучуваше агресивна национализација и колективизација на економски план и тоталитарна диктатура на политички план, се чини дека Сталин не му прости што флертуваше со Тито. Откако му беа одземени важните политички функции во 1948 година, тој почина една година подоцна, за време на посетата на Москва. Поради ненадејниот колапс на неговото здравје, некои веруваат дека Сталин наредил да го отрујат.

Набргу потоа, Албанија одби понатамошна соработка со Југославија и многу жестоко ги прогонуваше локалните југословенски и пројугословенски кадри. Нејзиниот водач, Енвер Хоџа, стана еден од најтврдоглавите сталинистички лидери во светот. Потпирањето на далечниот СССР, а не на Југославија, и овозможи на Албанија да добие нешто поголем степен на независност. Косово остана компонента на Југославија и фокус на бројни немири во наредните децении.

Расколот со Коминтерната имаше и фатални последици за грчките партизани. Имено, со заострувањето на односите меѓу СССР и Западот, во Грција повторно се разгоре граѓанската војна. „ЕЛАС“ (сега преименуван во „ДСЕ“ - Демократска армија на Грција) се соочи со тежок избор, кој требаше да избере која страна ќе ја поддржи во конфликтот за Информбирото. Во тоа време тој и онака беше под голем притисок поради војната во која беа вклучени монархистичките сили. Ова предизвика конфликт во грчката комунистичка партија. Во јануари 1949 година, генералот Маркос беше разрешен под обвинение за титовизам и беше заменет од Захаријадис, кој се држеше до линијата на Коминформ и Сталин. Тито ја прекинал секаква помош за ДСЕ, која набргу потоа била поразена. Напалм бомбите употреби и грчката кралска влада. Илјадници бегалци преминаа во Југославија. Колапсот на Балканската федерација не ги прекина соништата на Тито за создавање нов блок. Тој започна со формирање на ново движење на глобално ниво - Движењето на неврзаните.

1. Голема Југославија, односно земјите од поранешна Југославија плус Албанија

2. Балканска федерација - Голема Југославија плус Бугарија

3. Зголемена балканска федерација - Балканска федерација плус Романија и Грција, во некои случаи дури и Турција

Западна реакција

Во февруари 1945 година, кога плановите на бугарско-југословенската федерација станаа јавно познати, западните сили изразија крајно негативен став за тоа поради стравот дека ќе има територијални претензии кон Грција во врска со Егејска Македонија. Се водеа жестоки вербални конфликти меѓу претставниците на САД од една страна и СССР и Југославија од друга. САД дури ја разгледаа можноста за употреба на воена сила против Југославија во случај таа да испрати свои воени единици во Грција.

Иронично, на почетокот, Југославија беше поголема директна закана за политиката на Западот од СССР, бидејќи, освен споменатата поддршка за грчките партизани, Југославија имаше територијални претензии за територијата на Трст. Прашањето за Истра исто така не беше целосно решено. Следеа неколку инциденти во кои беа соборени американски авиони од југословенските сили. Сталин имаше непријатен однос кон сè, бидејќи се плашеше дека може да дојде до директен конфликт со САД, кои поседуваа атомско оружје во време кога СССР сè уште го развиваше.

Грција беше од особено значење за Британците, кои таму се однесуваа многу слично како и Советите во земјите од Источна Европа. Таквото однесување вклучуваше испраќање воени единици, воведување „сигурен“ персонал во полициските сили, местење избори и заплашување на политичките противници.

Пишува: Борис Блажина